Van vinkje naar vonk; van compliant naar maatschappelijk bewust. De negatieve effecten van witwassen raken niet de financiële sector alleen maar ons allemaal.

De afgelopen jaren zijn onder druk van de toezichthouder en media miljarden geïnvesteerd door banken en financiële ondernemingen in het verbeteren van de processen op het gebied van preventie en detectie van financieel economische criminaliteit. Volgens DNB bedroegen de kosten voor de bestrijding van witwassen en terrorismefinanciering voor de gehele bancaire sector 1,4 miljard euro in 2021. De vier grootste banken namen bijna 80% voor hun rekening. Om het in perspectief te plaatsen; de totale netto winst van de vier grootbanken bedroeg in 2021 bijna 10 miljard euro.

Natuurlijk kun je de verplichtingen (lees de kosten) omklantonderzoek te doen en transacties te monitoren als een “moetje” zien om de toezichthouder tevreden te stellen. Over het algemeen is een dergelijke compliant opstelling weinig inspirerend voor zowel klanten als medewerkers. Het werkt naar ons idee beter als je de maatregelen tegen witwassen en terrorismefinanciering in een breder (maatschappelijk) perspectief plaatst.

Bij terrorismefinanciering is het overduidelijk wat de schadelijke gevolgen zouden kunnen zijn. De beelden van de Ramblas, Bataclan en 9/11 spreken voor zich. Witwassen lijkt misschien op het eerste gezicht een victimless crime. Sterker nog, we kunnen zelfs op basis van literatuuronderzoek ook wel een aantal positieve (korte) termijn effecten noemen van witwassen. Dus, wat zijn nu de negatieve maatschappelijke gevolgen van witwassen?

Allereerst is het goed om helder te krijgen wat we hier bedoelen met witwassen. Niet iedereen verstaat onder witwassen hetzelfde. In het Wetboek van Strafrecht worden alleen al zes verschillende vormen van witwassen onderscheiden. Volgens de “economische” opvatting, die wij in dit artikel hanteren, gaat het bij witwassen primair om het verrichten van handelingen waardoor de criminele herkomst van de opbrengsten wordt verborgen (FATF, 2022). De crimineel wil namelijk op een zeker moment van zijn vermogen kunnen genieten zonder het risico op een veroordeling vanwege de onderliggende criminele bron, meestal drugshandel of fraude.

Witwassen is vanuit economisch perspectief een proces waarbij de eerste stap bestaat uit het onderbrengen van de criminele opbrengsten in het financiële systeem. Vervolgens wordt de oorspronkelijke criminele herkomst verhuld door bijvoorbeeld meerdere malen de opbrengsten te verplaatsen, om te zetten in kleinere en andere eenheden, al dan niet via verschillende bedrijven en structuren. In de laatste fase, de integratiefase worden de verhulde criminele vermogens, die legaal lijken, gebruikt voor consumptie en investeringen. Dat kan van alles zijn, variërend van boodschappen, luxe goederen, bedrijven, vastgoed tot en met het opkopen van voetbalverenigingen. In deze laatste fase is de vermenging tussen de onderwereld en de bovenwereld voltooid. Het is dus inherent aan het proces van witwassen dat illegaal verdiend vermogen in het legale circuit komt en dat een breed scala aan dienstverleners, in de verschillende fasen een faciliterende rol kunnen spelen.

Op basis van verkennend literatuuronderzoek hebben we de meest voorkomende maatschappelijke gevolgen op een rijtje gezet.

In stand houden en bevorderen criminaliteit

De belangrijkste negatieve gevolgen vloeien direct voort uit de definitie van witwassen. Zoals eerder aangegeven is witwassen direct of indirect verbonden met een misdrijf met “echte” slachtoffers. In Nederland kwalificeert in principe ieder misdrijf als gronddelict. Je kunt daarom zonder meer stellen dat witwassen criminaliteit in stand houdt en ook stimuleert. De behoefte aan witwasdiensten zorgt voor afgeleide criminele activiteiten ; een soort multipliereffect. Als bovendien het beeld bestaat dat misdaad loont zal dat de aantrekkingskracht op bepaalde (kwetsbare) groepen vergroten met alle maatschappelijke gevolgen van dien. In Amsterdam alleen al worden honderden jongeren lekker gemaakt voor een criminele carrière met uitzicht op “Snabba Cash”.

Bestuurlijke ondermijning

Daarnaast is er een duidelijke relatie tussen witwassen en bestuurlijke ondermijning. Investeringen in vastgoed, het investeren in bedrijven zijn populaire bestemmingen voor fout geld. Op zich niets mis mee; goed voor lokale werkgelegenheid en bedrijvigheid. De keerzijde is echter dat als gevolg van deze investeringen criminelen druk kunnen uitoefenen op het lokale bestuur ten faveure van zichzelf.

Oneerlijke concurrentie

In het straatbeeld zien we ook de effecten van witwassen. Denk bijvoorbeeld aan het opvallend aantal souvenirwinkels in Amsterdam die zelfs in Coronatijd nog omzet leken te draaien, de kapperszaken, zonnestudio’s, snoepwinkels etc. Vaak gevestigd op plekken met relatief hoge huren en ogenschijnlijk weinig klanten. Niet alleen geeft dit de inwoners een unheimisch gevoel maar het is slecht voor de concurrentieverhoudingen. De legale ondernemers kunnen zich immers geen lage omzetten permitteren.

Het tegengaan van witwassen is dus vooral het tegengaan van criminaliteit. Krijg je toch een beter gevoel van dan het zetten van een vinkje.